VĂN HÙNG ĐỐC
(Sưu tầm & Chuyển tiếp)
 

TÁC GIẢ: SONG THẢO

Nguồn: Wikipedia
 

Ít nhất gần bảy chục năm tôi không nhìn lại được cây bài tam cúc. Những ngày Hà Nội, mỗi dịp tết đến, lũ trẻ chúng tôi cùng những người lớn trong gia đình đình đám gầy bàn tam cúc đón xuân. Lớn theo khả năng của lớn, bé chơi theo những đồng tiền nhỏ gọn của bé. Tết ngày đó nằm trong những cây đơn giản dị dị. Bộ bài tam cúc chỉ có 32 quân gồm tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã, tốt. Mỗi loại có màu đen và đỏ. Red on black foot. Tướng có tướng đen và tướng đỏ, dân chơi tam cúc gọi là tướng ông và tướng bà. Ông phải trên bà. Chuyện chi cũng vậy. Sĩ cũng có Sĩ đen và sĩ đỏ. Thường gọi là bác sĩ đen và bác sĩ điều. Tượng hay tịnh có hai lá vẽ hình con voi và gọi là tượng tối và tượng hồng. Xe, đèn, mã, tốt. Trong bộ bài chỉ có tướng có một lá đen và một lá đỏ, tốt có năm tốt đen và năm tốt đỏ, các loại khác đều có bộ đôi đen và đỏ.

Tam cúc là một loại bài dễ đánh, nam phụ lão luyện đều có thể ngồi vào bài tham khảo đã hết. Đây là một điều khiển thú vị trong ngày tết kéo mọi người trong gia đình ngồi cạnh nhau. Quý khi thấy tam cúc ở ngoài đường. Đầu đường xó chợ chỉ có bài tây ba lá, xúc xắc dưới ba cái bát cốt mà mắt người khác để lấy tiền. Trọng Nam, có thêm môn bầu cua cá cọp là trò chơi ngoài đường phổ biến nhất, chỉ dựa vào hên xui rủi ro.

Tam cúc, vượt lên trên một môn bạc, là thú vui gia đình tổng họp trong ngày đầu năm. Từ ngày cư trú năm 1954, tôi không còn dịp đón xuân ở miền Bắc nên không biết món tam cúc còn thịnh hành. Tôi e rằng còn khi đọc được một vài bài của các tác giả miền Bắc trên mạng.

Tác giả Trần Bình có một người bà chỉ có ao ước duy nhất là ngày tết “có lũ con cháu ngồi chơi tam cúc với bà thôi”. Trong bài “Cổ bài tam cúc của bà”, ông viết: “Ngày một, các cô, chú, bác, anh, chị đến chúc Tết bà đông chật nhà. Bà mặc áo bông ngồi đắp chăn trên giường, tay xoa đầu mấy đứa cháu, khéo khen chúng học giỏi, ngoan ngoãn. Trong khi người lớn trải chiếu ra ngồi hàn huyên bên chén rượu hạt mít thì lũ cháu chúng tôi tranh nhau trèo lên giường để được chơi tam cúc với bà. Những bài cây của bà có lưng trắng tinh và thơm mùi giấy mới làm lũ cháu mê man đến lạ. Miệng bà nhai Thải bỏm, tay bà chia bài chậm rải mới thảnh thơi làm sao! Những khi ai gặp số đỏ như có tứ tử trình làng, ngũ tử cướp cái… thì cả “làng” lại ồ lên ghen tị. Sau khi hết bài, “nhà” nào thiếu “quân” ​​cho “bình” thì phải vay những “nhà” dư, mỗi “quân” ​​tương ứng với 100 đồng. Trước đó, bà đã chuẩn bị sẵn một khoản tiền lẻ để đổi cho lũ cháu. Bà khuyến cáo: “Vài đồng lẻ này thì cũng là gia vị thôi, chứ bà cấm mấy đứa chơi vì mấy đồng này đấy nhé!”. Những khi ai được kết đôi hay kết ba thì cả “làng” lại nhăn nheo vì rụng tóc. Lúc ấy, bà lại động viên: “Thừa keo này ta bày keo khác, lo gì!”, hay hỏi vui: “Cu Bình đã vỡ nợ chưa, để bà “tài trợ” cho nào?” Tôi nằm trong vòng tay của bà ngay từ những ngày đầu đời và lớn lên cùng với độ tuổi ngày càng tăng của lưng bà. Thỉnh thoảng bà lại chống đẩy sang nhà bà hàng xóm hay ra quán nước của bà ngoại để chơi tam cúc mua vui. Càng về sau, bà càng yếu ớt nên chỉ nằm ở nhà. Những lúc ấy, tôi là “bạn chơi” thường xuyên của bà. Bà chỉ cho con những “chiêu độc”… Nhờ những chiêu đó mà con là đứa chơi tam cúc giỏi nhất trong đám trẻ con cùng xóm”. lo gì!”, hay hỏi vui: “Cu Bình đã vỡ nợ chưa, để bà “tài trợ” cho nào?” Tôi nằm trong vòng tay của bà ngay từ những ngày đầu đời và lớn lên cùng với độ tuổi ngày càng tăng của lưng bà. Thỉnh thoảng bà lại chống đẩy sang nhà bà hàng xóm hay ra quán nước của bà ngoại để chơi tam cúc mua vui. Càng về sau, bà càng yếu ớt nên chỉ nằm ở nhà. Những lúc ấy, tôi là “bạn chơi” thường xuyên của bà. Bà chỉ cho con những “chiêu độc”… Nhờ những chiêu đó mà con là đứa chơi tam cúc giỏi nhất trong đám trẻ con cùng xóm”. lo gì!”, hay hỏi vui: “Cu Bình đã vỡ nợ chưa, để bà “tài trợ” cho nào?” Tôi nằm trong vòng tay của bà ngay từ những ngày đầu đời và lớn lên cùng với độ tuổi ngày càng tăng của lưng bà. Thỉnh thoảng bà lại chống đẩy sang nhà bà hàng xóm hay ra quán nước của bà ngoại để chơi tam cúc mua vui. Càng về sau, bà càng yếu ớt nên chỉ nằm ở nhà. Những lúc ấy, tôi là “bạn chơi” thường xuyên của bà. Bà chỉ cho con những “chiêu độc”… Nhờ những chiêu đó mà con là đứa chơi tam cúc giỏi nhất trong đám trẻ con cùng xóm”. tôi là “bạn chơi” thường xuyên của bà. Bà chỉ cho con những “chiêu độc”… Nhờ những chiêu đó mà con là đứa chơi tam cúc giỏi nhất trong đám trẻ con cùng xóm”. tôi là “bạn chơi” thường xuyên của bà. Bà chỉ cho con những “chiêu độc”… Nhờ những chiêu đó mà con là đứa chơi tam cúc giỏi nhất trong đám trẻ con cùng xóm”.

Ngày nay ta còn dùng những chữ: đi đêm, chui, tứ tử trình làng, ngũ tử cướp cái, đều phát từ bài tam cúc.
 

Trong bài “Bộ bài tam cúc”, Quỳnh Dương kể lại chuyện bà mẹ không ngờ bắt gặp bộ bài tam cúc trên một sạp bán tạp hóa nơi đường rừng. Giữa những bộ bài chắn, tú lơ khơ, chỉ có một bộ tam cúc mà chị hàng cho biết từ lâu chẳng ai hỏi han đến. Mẹ tác giả vui mua và há cảo mang về khoe với mấy bố con. “Về đến nhà, mẹ mang ngay bộ tam cúc ra khoe trước sự ngơ ngác của hai đứa vì chưa từng thấy bao giờ, còn bố thì nhìn mẹ rất thán phục. Bố mẹ xung phong chơi làm mẫu, hai đứa ngồi xem lạ và thích thú. Is not? tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã, tốt, tứ tử trình làng, ngũ tử cướp cái, một cây, đôi cây, ba cây, đi đêm… ba vạn năm qua mê như chưa bao giờ quên trong tiềm thức , cứ gọi vanh vách ngăn. Ngược một lát, thấy bố mẹ to tiếng, hai đứa càng ngơ ngác hơn. Thằng anh ghé tai thằng em nói nhỏ: Thế mà mỗi lần mình chơi cờ vua, có cãi nhau tí tẹo bố mẹ đã nghịch. Hôm nay thì đến như bố mẹ cãi nhau kìa… Sau vài chiêu sơ đẳng, hai đứa đã biết chơi cùng bố mẹ. Các con quý bộ tam cúc lắm. Hết giờ học, bỏ quên cả ô tô, siêu nhân, phim hoạt hình, cờ vua mà miệt mài chơi tam cúc. Chơi giữ cảnh hai con nhé, Tết này mẹ sẽ đưa các con về quê ngoại, ra một cụ thắp hương, mẹ sẽ khám phá bộ bài tam cúc để 'gửi' xuống cho cụ, chắc cụ ở dưới suối vàng Chắc ấm lòng lắm đấy. Dù có đôi lần tiếc nuối, mẹ hứa sẽ chôn công tìm bộ bài khác cho con. Nhưng Tết này, cả nhà mình sẽ có một cái Tết ấm áp và ý nghĩa hơn. Mẹ tin là như vậy”.

Tam cúc rất ấm áp nằm trong thơ văn. Có lẽ vì cái thân mật và ấm cúng mà những quân đội đơn giản dị thường với những hình vẽ ngây ngô mang lại. Nhìn vào bộ bài mà tôi cùng cả nhà say mê thời bé dại, tôi thấy chỉ có lá tướng và sĩ diện… oai phong. Lá tượng vẽ con voi còn ra hình voi. Lá xe thì tức cười quá. Cả một bộ bài có hình quân sự, từ tướng tới quân đội, vậy mà xe không phải… thiết giáp mà là hình một chiếc xe cút kít có hai càng nhiều để kéo. Con mã có hình chú ngựa bình thả đứng ăn cỏ chứ không phải là chiến mã xông pha ngoài chiến trận. Dù những bất cập ngô nghê, tam cúc vẫn lả lơi đi vào văn thơ. Từ tam cúc của thời thơ dại như bài thơ của Trần Đăng Khoa viết về câu chuyện có thật của cô em gái tên Giang Đánh bài tam cúc với con mèo.

Bé đánh tam cúc
Với con mèo khoang
Nắng hồng chín rực
Bỗng nhiên bay vào
Rừng râu, chớp mắt
Mèo ta “Ngoao! Ngoa!”
Đây là tướng ông
Chân đi hài đỏ
Đây là tướng bà
Tóc hiu gió
Đây là con ngựa
Chân có bụi đường
Và đây là quân sĩ
Thuộc làu văn chương

Thơ về tam cúc của lũ nhóc tì đánh bài với con mèo chắc chỉ có một bài. Của một thi sĩ có thời được coi là “thần đồng”. Nhưng tam cúc của những người vừa chớm tuổi yêu đương coi bộ nở rộ hơn. Khi chúng mình còn thơ ngây trong chiếu tam cúc thì có các anh chị lớn hơn đã dựa vào tam cúc để la cà vào những chuyện chẳng thà…tam cúc nào. Như nhà thơ Hồ Dzếnh:

ngày tết mê chơi tam cúc
không hay anh tới sau lưng
ghé lại gần anh mách nước
kết luôn xe khói mã hồng
ô ván bài em đỏ quá
đỏ như đôi má ngày xuân
em có ăn trầu đâu nhỉ
mà sao người thấy bâng khuâng.

Nhà thơ Hoàng Cầm cũng có bài thơ “Cây Tam Cúc” dùng cây bài nói lên chuyện riêng tư. Ông nhà thơ này luôn theo dõi ảnh mối tình chị em. Nhỏ tuổi nhưng chơi trèo. Điển hình nhất là bài thơ “Lá Diêu Bông”. Trong bài thơ “Cây Tam Cúc”, người tình si Hoàng Cầm cũng với tay trèo cao như vậy.

Rút tiền về nhà đi trải xe
Cỗ bài tam cúc công công
Chị gọi đôi cây trầu cay má đỏ
Kết xe hồng chị về quê em…

Ghé coi bài, tìm hơi tóc ấm
Em đừng lớn nữa, chị đừng đi
Tướng sĩ đỏ đen chui rúc kê
Ổ tỏa hương thơm ngào ngạt tuổi xuân thì…

Ðứa được bài chính Tháng xủng xẻng
Ðứa thua bài giải thoát ngoài thềm.
Em đi đêm tướng điều, sĩ đỏ
Đổi xe hồng, chị về quê em…

Phất, mã ra bài, năm sau giặc giã
Quan Ðốc Ðồng áo đen xẻ đỏ
Xua tốt điều lật ngược tốt đen
Thải tinh vàng đưa chị mây trôi
Em đứng nhìn theo,
Em gọi : … Ðôi!

Nhà thơ dân gian Nguyễn Bính dĩ nhiên cũng hồn thơ vào trò chơi đậm chất dân gian này.

Mẹ tôi uống hết một cốc rượu
Mặt người đỏ tía vì hơi men
Người mưa cô tôi đánh tam cúc
Cười tốt đỏ ngược tốt đen.

Trong ván bài tam cúc hồi hộp nhất là hạ quân bài kết. Những người đánh cao, khi nhìn vào bài của mọi người, có thể đoán sẽ tạo ra một cú đánh mục tiêu. Kết đôi tốt đen, con bài hạng bét, nếu thành công sẽ thắng lớn. Mọi người phải chung bộ tiền. Nhưng nếu có người cao tay hơn, giữ đôi tốt đỏ, đổi đôi tốt đen, thì người kết tốt đen phải chung tiền cho cả làng!

Ông đã là cố vấn của tôi, Lê Đình Điểu, bút hiệu Y Dịch, là người thuộc thế hệ của tôi, thế hệ của dân di cư từ Bắc vô Nam. Khi đó tôi khoảng 15 hay 16 tuổi, những đứa trẻ đã biết yêu, những khoảng thời gian trôi qua của con gái. Y Dịch không biết khi đó đã yêu hay vẫn còn đỏ mặt trước những vưu vật khác giống, đã biết. Ba năm sau, năm 1957, khi trú ngụ tại Sài Gòn, vẫn còn là học sinh bậc trung học, anh viết bài thơ “Tốt Đen”. Những câu thơ đầu, anh diễn tả rất hồn nhiên hoạt cảnh đánh bài tam cúc của hai cô cậu còn rất… học sinh.

- Tốt đỏ mà vượt tốt đen
Kết nhất bội nhị là em phải đền
- Ứng từ, người ta đang đen
Không thèm chơi nữa, giả tiền tôi đây
-Ơ ơ, bêu đãi cô này
Bị bội còn đòi tay đòi tiền
Có gan to be good black
Tất có gan để chịu đựng chứ sao?
-Ừ sao, sao ở trên cao
Người ta thua mất sáu hào, hai xu!
Mưa phùn nhìn như sương mù
Mắt em như có sương mù mờ mi
Chiếu điều xô chẳng nói gì,
Cỗ bài vung vãi rơi đi đâu rồi?
-Thôi đây, (anh thấy em cười)
Giả em hết. Edit up any!

Bài thơ còn lại ngôn ngữ Bắc kỳ, thứ mà chúng tôi không bỏ được cho đến hết cuộc đời. Nói theo văn vẻ: chúng tôi đi mang theo quê hương. Nhưng chúng tôi không mang theo được tam cúc. Ngày nay tam cúc đã rời xa trong đầu tôi. Chỉ vào những ngày xuân, lặng lẽ thả hồn về quê cũ, nhớ lại thuở còn tuổi thiếu niên, tâm hồn ta mới vang vang những tướng sĩ tượng, rạo rực những xe pháo mã. Khi tuổi đời đã trọng, ta mới thấy cuộc đời cũng chỉ là ván bài tam cúc.

Ván bài đời có tốt đen
Trăm lần để kết phải đền cả trăm
Thơ ngây thua sương mười năm
Xòe tay thấy trắng khóc thầm cả đêm
Ngày xưa em khóc anh
giờ Giờ anh khóc ai thờ anh?

Sông Thao
Website: http://www.songthao.com