HÀN SĨ NGUYÊN
SONG ĐIỆP và thơ LƯỠNG ĐẦU XÀ
SONG ĐIỆP và thơ LƯỠNG ĐẦU XÀ
SONG ĐIỆP (song: đôi; điệp: trùng nhau) là lối thơ mỗi câu hoặc ở đâu hoặc ở cuối có đặt hai cặp điệp tự (chữ lặp lại). Trong tác phẩm Việt Nam Văn Học Sử Yếu của GS Dương Quảng Hàm có ghi chép lại một bài thơ (duy nhất) có sử dụng SONG ĐIÊP. Vì hai cặp từ được lặp lại ấy nằm ở đầu câu của bài Thất Ngôn Bát Cú, nên tôi tạm xếp bài thơ ấy vào loại SONG ĐIỆP TIỀN.
Có TIỀN, tất phải có HẬU, có TRUNG và nhiều hơn thế nữa. Sau nhiều năm nghiên cứu, tổng kết và sáng tạo mới, tôi xin phép được giới thiệu với quý bạn đọc bài viết này để có một cái nhìn tổng quát hơn về MỸ TỪ PHÁP SONG ĐIỆP.
Nói chung, SONG ĐIỆP có thể tạm chia ra thành 10 loại, bao gồm
-Song điệp tiền
-Song điệp trung
-Song điệp hậu
-Song điệp điên đảo càn khôn
-Song điệp tiền hậu song trùng
-Song điệp Lưỡng đầu xà
-Song điệp Lã đầu xường
-Song điệp Liên hoàn chữ Chi, cũng được gọi là Liên hoàn Ziczac (Chữ Z)
-Song điệp Liên hoàn thủ vỹ
-Song điệp Song Vỹ Hổ
Năm 2001, khi sơ kết về SONG ĐIỆP, tôi đã xếp các loại SONG ĐIỆP này vào mười loại thơ khác nhau, tạm gọi là THẬP LOẠI TÚY THI (Mười món thơ SAY)
1-SONG ĐIỆP TIỀN.
Vất vất vơ vơ cũng nực cười!
Căm căm cúi cúi có hơn ai?
Nay còn chị chị anh anh đó,
Mai đã ông ông mụ mụ rồi.
Có có không không, lo hết kiếp
Khôn khôn, dại dại chết xong đời.
Chi bằng láo láo lơ lơ vậy,
Ngủ ngủ, ăn ăn, nói chuyện chơi
Vô danh
(Trích Việt Nam Văn Học Sử Yếu – Dương Quảng Hàm)
Trong bài này có 5 lần sử dụng SONG ĐIỆP TIỀN
2-SONG ĐIỆP TRUNG
Vất vất vơ vơ cũng nực cười!
Căm căm cúi cúi có hơn ai?
Nay còn chị chị anh anh đó,
Mai đã ông ông mụ mụ rồi.
Có có không không, lo hết kiếp
Khôn khôn, dại dại chết xong đời.
Chi bằng láo láo lơ lơ vậy,
Ngủ ngủ, ăn ăn, nói chuyện chơi
Vô danh
(Trích Việt Nam Văn Học Sử Yếu – Dương Quảng Hàm)
Cũng trong bài thơ ấy, 3 lần SONG ĐIỆP TRUNG đã được sử dụng
3-SONG ĐIỆP HẬU
Gẫm nực cười vất vất vơ vơ
Căm căm cúi cúi đến bao giờ
Tiền đầy bị anh anh chị chị
Túi rỗng không xác xác xơ xơ…. [HSN]
Trong 4 câu thơ viết lại này có 3 lần sử dụng SONG ĐIỆP HẬU
4-SONG ĐIỆP ĐIÊN ĐẢO CÀN KHÔN
Vơ vất vất vơ cũng nực cười!
Cúi căm căm cúi có hơn ai?
Chị anh anh chị vừa còn đó,
Ông mụ mụ ông đã sớm thôi.
Không có có không, lo hết kiếp
Dại khôn, khôn dại chết xong đời.
Láo lơ lơ láo cho xong vậy,
Ăn ngủ, ngủ ăn, nói chuyện chơi
[HSN viết lại]
Trong bài viết lại này 8 lần sử dụng SONG ĐIỆP ĐIÊN ĐẢO CÀN KHÔN. Trong thơ Lục bát thủ pháp này cũng rất thường được vận dụng. Thí dụ:
Nguyệt hoa hoa nguyệt não nùng
Đêm xuân ai dễ cầm lòng được chăng ?
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Lửng lơ lơ lửng cánh diều
Lênh đênh theo sóng bọt bèo lênh đênh
...................(HSN-Bọt bèo lênh đênh)
5-SONG ĐIỆP TIỀN HẬU SONG TRÙNG
Vất vơ chân bước, mãi vất vơ
….
Loại điệp ngữ này thường gặp trong thơ Lục bát hơn là trong Thất ngôn bát cú:
Sá chi liễu ngõ hoa tường
Lầu xanh lại bỏ ra phường lầu xanh
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Xót thay đào lý một cành
Một phen mưa gió, tan tành một phen
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Phận bèo bao quản nước sa
Lênh đênh đâu nữa cũng là lênh đênh
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Anh hùng mới biết anh hùng
Rày xem phỏng đã cam lòng ấy chưa ?
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Giá đành trong nguyệt trên mây
Hoa sao hoa khéo đoạ đày bấy hoa ?
Tức gan riêng giận trời già
Lòng này ai hiểu cho ta hỡi lòng ?
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Dẫu rằng vật đổi sao dời
Tử sinh cũng giữ lấy lời tử sinh
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Thân tàn gạn đục khơi trong
Là nhờ quân tử khác lòng người ta
Mấy lời tâm phúc ruột rà
Tương tri dường ấy, mới là tương tri
.....................................(Nguyễn Du-Kiều)
Lá dâu thưa lá vườn dâu
Giàn hoa thiên lý phai màu giàn hoa
Bèo ken đặc kín ao nhà
Vườn mênh mông cỏ, xót xa không vườn ?
...................(HSN-Áo anh sứt chỉ đường tà)
Lửng lơ lơ lửng cánh diều
Lênh đênh theo sóng bọt bèo lênh đênh
...................(HSN-Bọt bèo lênh đênh)
6-SONG ĐIỆP LƯỠNG ĐẦU XÀ
Lưỡng Đầu Xà (Rắn hai đầu) là một hình thức Mỹ Từ Pháp, thuộc họ SONG ĐIỆP (2 lần dùng điệp ngữ), với đặc trưng : Hai chữ cuối trong câu thơ là từ LẬT NGƯỢC lại của hai chữ đầu câu, khiến cho câu thơ có dạng như một con rắn hai đầu đang ngúc ngoắc vậy.
Trong các thư tịch cổ, hầu như không thể tìm thấy loại mỹ từ pháp này, riêng trong toàn bộ truyện Kiều cũng chỉ tìm thấy một câu có sử dụng Lưỡng Đầu Xà như sau :
Nay hoàng hôn đã, lại mai hôn hoàng
Nhưng câu này không phải là Lưỡng Đầu xà chính tông, vì 2 chữ "hoàng hôn" ấy không nằm ở đầu câu
Khi sáng tạo ra thể thơ Thất Ngôn Bát Cú đặc biệt này, năm 2000, tôi đặt tên cho nó là thơ LƯỠNG ĐẦU XÀ, bác Bảy Hồng Thất Công thì gọi kiểu thơ Lưỡng Đầu Xà này là THƠ RẮN HỔ. Dưới đây là một số thí dụ minh họa cho TNBC Lưỡng Đầu Xà:
1-BĂNG ĐĂNG
-Lưỡng Đầu Xà-
HOA ĐÈN nhấp nháy ánh ĐÈN HOA
TÀ NGUYỆT nghiêng nghiêng bóng NGUYỆT TÀ
ĐỔ TUYẾT trùng trùng hoa TUYẾT ĐỔ
SA SƯƠNG lóng lánh giọt SƯƠNG SA
MÃ HÀ lui tới hằng HÀ MÃ
XA TRỰC ngược xuôi hoành TRỰC XA
BÓNG NGẢ lầu đài nghiêng NGẢ BÓNG
SA TRƯỜNG chẳng phải, ấy ... TRƯỜNG SA !
Hàn Sĩ Nguyên
2-XUÂN THÁN
-Lưỡng Đầu Xà-
AI MỪNG năm mới, tớ MỪNG AI ?
BÀI BẠC thâu canh mải BẠC BÀI
CHÉN CẠN xoay vòng, mơ ... CẠN CHÉN
CHAI ĐẦY dốc ngược, mộng ... ĐẦY CHAI !
CÓC KHINH bù tọt, đời KHINH CÓC
NAI GIẢ cầy tơ, điếm GIẢ NAI
TÚI THỦNG trỏng trơ, buồn THỦNG TÚI
NGÀY QUA tháng lại, nhậu ... QUA NGÀY !
Hàn Sĩ Nguyên
3-CHÚC XUÂN ( Thơ ... Lưỡng đầu xà )
RỒNG RẮN lên mây, hết RẮN RỒNG
CÔNG THÀNH mã đáo tất THÀNH CÔNG
CHÚC XUÂN ba chữ chờ XUÂN CHÚC
MỪNG TẾT dăm câu đợi TẾT MỪNG
LÃO GIẢ vô ưu , ưu GIẢ LÃO (1)
ĐỒNG NHI bất dục, dục NHI ĐỒNG (2)
CHÉN ANH chén chú mời ANH CHÉN
KHÔNG XỈN không về, có XỈN KHÔNG ?
Hàn Sĩ Nguyên
Ghi chú :
(1)-Người già không lo, lo còn trẻ mà giả bộ già háp thôi.
(2)-Con trẻ nó không muốn, cứ ... muốn ... trẻ con !
=============
PHỤ LỤC 1
Thơ LƯỠNG ĐẦU XÀ
của HÀN SĨ NGUYÊN
=============
1-BĂNG ĐĂNG
-Lưỡng Đầu Xà-
HOA ĐÈN nhấp nháy ánh ĐÈN HOA
TÀ NGUYỆT nghiêng nghiêng bóng NGUYỆT TÀ
ĐỔ TUYẾT trùng trùng hoa TUYẾT ĐỔ
SA SƯƠNG lóng lánh giọt SƯƠNG SA
MÃ HÀ lui tới hằng HÀ MÃ
XA TRỰC ngược xuôi hoành TRỰC XA
BÓNG NGẢ lầu đài nghiêng NGẢ BÓNG
SA TRƯỜNG chẳng phải, ấy ... TRƯỜNG SA !
Hàn Sĩ Nguyên
2-XUÂN THÁN
-Lưỡng Đầu Xà-
AI MỪNG năm mới, tớ MỪNG AI ?
BÀI BẠC thâu canh mải BẠC BÀI
CHÉN CẠN xoay vòng, mơ ... CẠN CHÉN
CHAI ĐẦY dốc ngược, mộng ... ĐẦY CHAI !
CÓC KHINH bù tọt, đời KHINH CÓC
NAI GIẢ cầy tơ, điếm GIẢ NAI
TÚI THỦNG trỏng trơ, buồn THỦNG TÚI
NGÀY QUA tháng lại, nhậu ... QUA NGÀY !
Hàn Sĩ Nguyên
3-CHÚC XUÂN ( Thơ ... Lưỡng đầu xà )
RỒNG RẮN lên mây, hết RẮN RỒNG
CÔNG THÀNH mã đáo tất THÀNH CÔNG
CHÚC XUÂN ba chữ chờ XUÂN CHÚC
MỪNG TẾT dăm câu đợi TẾT MỪNG
LÃO GIẢ vô ưu , ưu GIẢ LÃO (1)
ĐỒNG NHI bất dục, dục NHI ĐỒNG (2)
CHÉN ANH chén chú mời ANH CHÉN
KHÔNG XỈN không về, có XỈN KHÔNG ?
Hàn Sĩ Nguyên
Ghi chú :
(1)-Người già không lo, lo còn trẻ mà giả bộ già háp thôi.
(2)-Con trẻ nó không muốn, cứ ... muốn ... trẻ con !
HOÀI THƯƠNG
-Lục ngôn thể Lưỡng Đầu Xà-
TRƯỜNG CANH lạc nhịp giữa CANH TRƯỜNG
HƯƠNG PHẤN phù du rũ PHẤN HƯƠNG
VẬN ĐỎ theo người ĐỎ VẬN
TƯƠNG SẦU dỗ giấc SẦU TƯƠNG
SẮC KHÔNG tình hận, dao KHÔNG SẮC
VƯƠNG VẤN tiền duyên, bút VẤN VƯƠNG
CỔ ĐỘ lân la ĐỘ ... CỔ
THƯƠNG HOÀI cố lý, dạ HOÀI THƯƠNG !
Hàn Sĩ Nguyên
CÒN KHÔNG ?
-Lưỡng Đầu Xà-
(Bài ghẹo bác Bảy H7C)
KHÔN, CÀN lăn lóc cõi CÀN KHÔN
MÒN MỎI, thương ôi đã MỎI MÒN
TRỐNG HỐC ! Buồn tênh vì HỐC TRỐNG
CÒN KHÔNG ? Vỡ lở hoá ... KHÔNG CÒN
THỦY CHUNG chẳng muốn, đành CHUNG THỦY
SON SẮT không màng, phải SẮT SON
MỐC ĐÓNG, từ nay cam ĐÓNG MỐC
TRÒN, VUÔNG, móp, méo kể ... VUÔNG TRÒN !
Hàn Sĩ Nguyên
CHIỀU HONG SẮC TÍM
-Lưỡng đầu xà-
CHIỀU HONG sắc tím, tím HONG CHIỀU
XIÊU ĐỔ hạc lầu, bóng ĐỔ XIÊU
GIÓ CỢT mây đùa, buồm CỢT GIÓ
TRIỀU DÂNG nước dậy, sóng DÂNG TRIỀU
BẾN XA mong ngóng thuyền XA BẾN ?
TIÊU VỌNG ru hồn khách VỌNG TIÊU !
VẮNG LẶNG cung đàn thu LẶNG VẮNG
CHIỀU MUÔN lá đổ, nhớ MUÔN CHIỀU.
Hàn Sĩ Nguyên
TỬU KỲ
-Lưỡng Đầu Xà-
NGỜ ĐÂU cố hữu, biết ĐÂU NGỜ
THƠ BẤY nhiêu dòng, cực BẤY THƠ
PHÁO DIỆT trung Binh, Xa DIỆT PHÁO
BỒ HĂM thất Mã, Chốt HĂM BỒ (1)
TRỰC XA thẳng tiến, tiêu XA TRỰC
HÀ MÃ ham công, tử MÃ HÀ
TRỐNG GIÓNG chiêng rung ai GIÓNG TRỐNG?
THƠ HÒA kỳ cuộc, rượu HÒA THƠ!
Hàn Sĩ Nguyên
Bồ : Quân Tượng
HÀN NGỌC
-Lưỡng Đầu Xà-
ĐÀN SÁO vi vu tiếng SÁO ĐÀN
TAN SƯƠNG lóng lánh giọt SƯƠNG TAN
TUYẾT BĂNG trong trắng vùng BĂNG TUYẾT
HÀN NGỌC thanh tao mảnh NGỌC HÀN
HỘI HỮU tương phùng thân HỮU HỘI
ĐÀN THI giao hưởng rộn THI ĐÀN
THỦY BÌNH mấy thuở vui BÌNH THỦY
NHÀN TẢN đôi câu lúc TẢN NHÀN
Hàn Sĩ Nguyên
GỬI NGƯỜI CHÂN MÂY 09
-Lưỡng Đầu Xà-
SAN SẺ đôi dòng chén SẺ SAN
TRÀN DÂNG ai oán lệ DÂNG TRÀN
TRÚC MAI cách biệt tàn MAI TRÚC
LAN HUỆ phân ly héo HUỆ LAN
BÓNG LẺ xót xa sầu LẺ BÓNG
ĐÀN AI thanh thoát ngỡ AI ĐÀN
DẶM NGÀN ngăn cách tình NGÀN DẶM
TAN NÁT đời hoa, mộng NÁT TAN
Hàn Sĩ Nguyên
=============
PHỤ LỤC 3
Thơ LƯỠNG ĐẦU XÀ
Của các bạn hữu
=============
1-TƯƠNG SẦU
Tương sầu, ừ nhỉ, mối sầu ... tương (1)
Vương vấn nhau hoài, bút vấn vương
Mật lớn, Nhà Quê người ... lớn mật
Cường cương, Khất Cái kẻ ... cương cường
Chất quê mòn mỏi còn quê chất
Trường tình gai góc nản tình trường
Chén cạn châm đầy mau cạn chén
Sương như xuân vũ (2), lệ như sương
Hồng Thất Công
2-SẦU TƯƠNG
NHƯ SƯƠNG nhè nhẹ giọt SƯƠNG NHƯ
MÙ MỊT làng quê phủ MỊT MÙ
GẬY CHỐNG dò đường hoài CHỐNG GẬY
DÙ CHE đón nẻo mãi CHE DÙ
LẮM TÌNH Cái nghĩ chưa TÌNH LẮM
DƯ NGHĨA Canh lo chửa NGHĨA DƯ
NHỚ NHỚ ải ai , ai NHỚ NHỚ
U ĐẦU bác cháu đụng ĐẦU U
Chu Hà
3-TRƯỜNG GIANG ĐỘC ẨM TƯ CỐ NHÂN
-Bến sông tìm bạn-
Xuân sang trời đất đã sang xuân
Chân tới hồ xưa nước tới chân
Chắn gió mong người - mây, gió chắn
Ngăn sông tìm bạn - núi, sông ngăn
Uống say hũ cạn còn say uống
Ngân ngấn tình khơi lệ ngấn ngân
Gió sóng dâng tràn, đời sóng gió
Lần mấy bờ sông biết mấy lần.
Tâm Đạo
4-BÈO BỌT
Trầu xanh nắng hạn hết xanh trầu
Bèo bọt lênh đênh kiếp bọt bèo
Túi thủng râu phờ còn ... thủng túi
Chèo khua nước cạn vẫn ... khua chèo
Ó o gà gáy ò o ó
Eo óc bụng sôi óc óc eo
Nọc đóng chưa xong, thôi đóng nọc
Điều tiêu ế ẩm, chịu tiêu điều
NguPhu
5-THUYỀN CHÀI và LÃO ĂN MÀY 10
Kinh hồn ngọn sóng vía hồn kinh
Rình rập hùm beo mãi rập rình
Trốc lốc thuyền câu cơn lốc trốc
Thành xây hang cái khói xây thành
Bọt bèo chẳng thiết đời bèo bọt
Vinh nhục không màng kiếp nhục vinh
Khổ ải vùi đầu, qua ải khổ
Bình an sải cánh, mộng an bình.
Hồng Thất Công
6-LÃO ĂN MÀY và THUYỀN CHÀI 11
An bình cuối chợ giấc bình an
Nhàn tản đầu sông mộng tản nhàn
Nổi gió mơ màng cơn gió nổi
Tan sương thao thức giọt sương tan
Nhóc nheo thương xót người nheo nhóc
Gàn bướng khó ưa kẻ bướng gàn
Rỗng túi ngân nga bài túi rỗng
Tàn canh vang vọng trống canh tàn
NguPhu
7-NGƯ TIỀU CA 08
Tôi luyện đêm ngày, chí luyện tôi
Bồi tài chưa thỏa mộng tài bồi
Bánh xèo lót dạ, eo xèo bánh
Trôi nước no lòng, kệ nước trôi
Sóng giỡn ngư ông, Khương giỡn sóng
Mồi quăng kình ngạc, Lã quăng mồi
Lưỡi câu thẳng tắp, đành câu lưỡi
Bôi đãi bạn hiền chẳng đãi bôi
NguPhu
8-NGƯ TIỀU CA 09
Bôi đãi bạn hiền chẳng đãi bôi
Xuôi trôi một kiếp hận trôi xuôi
Thẩn thơ đầu núi ngồi thơ thẩn
Lơi lả cuối ghềnh hát lả lơi
Chí lập Ức Trai non lập chí
Trời gầm Nguyễn Trãi thác gầm trời
Nguyện thề đá núi ghi thề nguyện
Cười mỉm nghìn thu vẫn mỉm cười
Sói Đồng Hoang
9-GỬI NGƯỜI CHÂN MÂY 10
TAN DẦN hy vọng, mộng DẦN TAN
HÀN NGỌC vỡ đôi mảnh NGỌC HÀN
HÁT KHÚC sinh ly, chùng KHÚC HÁT
ĐÀN CUNG từ biệt, dứt CUNG ĐÀN
HỮNG HỜ hoa tuyết rơi HỜ HỮNG
CHAN CHỨA lệ sầu nhỏ CHỨA CHAN
BÓNG NGẢ tường hoang chiều NGẢ BÓNG
NGÀN MÂY lơ đãng, vọng MÂY NGÀN
Hàn Ngọc Tuyết Băng
10-THƠ THẨN ĐÊM TRĂNG
Mơ mộng xa rồi những mộng mơ
Chờ mong cay đắng nỗi mong chờ
Rụng rơi từng giọt sầu rơi rụng
Tơ, phìm, chia lìa xót phím, tơ !
Buốt giá chiều đông sương giá buốt
Thơ tình ấm lạnh chút tình thơ
Gió mây trôi nổi đời mây gió
Hờ hững trăng nghiêng bóng hững hờ !
Nhã Uyên
11-MƠ HOA...
Mơ hoa dìu dịu giấc hoa mơ
Chờ đợi hằn sâu nỗi đợi chờ
Phận số, ừ thôi giao số phận
Tơ duyên, đành phải phó duyên tơ
Thiết tha khắc lụn lòng tha thiết
Thơ thẩn canh tàn dạ thẩn thơ
Bóng ngả đường khuya trăng ngả bóng
Hờ ơ tạn mặt, bổng ơ hờ... !
Thiên Hùng
(Mời xem tiếp phần II)