Vốn kẻ ngu dốt, học hành không qua chữ Nhất (一) gặp thời bỗng nhiên được phe phái nâng lên làm quan, có uy quyền, ăn trên ngồi trước, bỗng lộc ngày ngày… Tân Huyện lệnh (tên hàng thịt) rất hách dịch, tha hồ giở thói tham lam, hiếp đáp bốc lột đất đai, tài sản dân lành.

 
Người có học hành, đạo đức làm quan thường có liêm sỉ, biết nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Còn bọ ngu dốt như tên đồ tể được làm huyện lệnh chi hại dân, hại nước mà thôi.
 
Mấy tháng sau, Hàn Tín đến huyền đường do tên hàng thịt làm huyện lệnh thanh tra sổ sách, phát hiện hắn ta vơ vét của dân từ bãi cứt khô đến ngoại viện do chánh quyền trung ương rót xuống cứu trợ thiên tai, bão lụt cho dân, hắn ta đều đớp hết cho vào túi riêng.
 
Chiếu theo phép nước, Hàn Tín ra lịnh xử tử, tịch thâu tất cả tài sản của tên huyện lệnh ngu dốt hàng thịt kia sung vào công quỹ
 
Trên đường về Quán Anh sực hiểu ra, bật cười sang sảng. Hàn Tín ngạc nhiên hỏi:
 
 - Sao Tướng Quân lại cười?
 
Quán Anh, đáp:
 
- Tôi cười vì khâm phục sự… trả thù hết sức tuyệt diệu của Nguyên Soái.
 
Hàn Tín vờ không hiểu:
 
- Tướng Quân nói ta trả thù? Vậy ta trả thù ai?
 
Quán Anh nói:
 
- Suốt cuộc đời vào chinh ra chiến, lẫy lừng cùng trận mạc, Ngài thừa hiểu rằng, bọn bất tài vô tướng khi chúng có chức có quyền bao giờ cũng có lòng tham vô độ. Với một gã bán thịt, kẻ mà trước đây bắt Ngài lòn trôn giữa chợ, khi Ngài làm Đại Tướng, muốn giết nó lúc nào không được? Nhưng giết nó lúc đó, người đời sẽ thấy Ngài chú tâm trả thù cá nhân, nên Ngài ban cho nó chức huyện lệnh, để người người nhìn vào cứ tưởng đó là tấm lòng vị tha, đức độ, bao dung của Ngài. Nhưng thực ra, Ngài biết những kẻ ngu dốt như tên hàng thịt kia khi có chức có quyền sẽ lộ rõ chân tướng tham lam của công, cướp bốc tài sản, đất đai dân nghèo, lúc đó Ngài nhân danh pháp luật trị tội nó. Giết nó mà được danh chánh ngôn thuận. Chẳng ai dám nghĩ Ngài giết nó để trả thù riêng.
 
Hàn Tín cười to, nói:
 
- “Ôi, sanh ta ra là cha mẹ, hiểu ta là Quán Anh. Ta rất khâm phục cái trí của Tướng Quân!”
 
Quán Anh chấp tay xá ba xá đáp lễ, rối nói:
 
- Cái trí của kẻ nầy chỉ là cái trí của giống chim sâu, chim sẻ. Cái trí của Nguyên Soái là cái trí của giống Đại Bàng, của chim Hồng chim Hộc. Quán Anh nào dám sánh? Nào dám nhận lời khen của Ngài! Có điều không bóng tối nào được ánh quang rọi đến mà không sáng. Tiểu nhân được như ngày hôm nay chẳng qua là nhờ được đứng dưới vầng nhật nguyệt mà thôi!
 
***
 

 
Một lần, lúc thung dung Lưu Bang nói chuyện với Hàn Tín về tài năng của các tướng, xem tài năng họ như thế nào, Lưu Bang hỏi Hàn Tín:
 
- “Như ta thì có thể cầm được bao nhiêu quân?”
 
Hàn Tín nói:
 
- “Bệ hạ chẳng qua chỉ cầm được mười vạn.”
 
Lưu Bang lại hỏi:
 
- “Thế còn nhà ngươi thì cầm được bao nhiêu?”
 
Hán Tín trả lời:
 
- “Thần thì càng nhiều càng tốt!”
 
Lưu Bang cười nói:
 
- “Càng nhiều càng tốt thì sao lại bị ta bắt?”
 
Hán Tín đáp:
 
- “Bệ hạ không có tài cầm quân, nhưng có tài cầm tướng, vì vậy cho nên Tín mới bị bệ hạ bắt.
 
Sau lần đó, Lưu Bang càng sợ tài của Tín và quyết trừ khử cho được.
 
Viên tướng của Hạng Vương bỏ trốn là Chung Ly Muội nhà ở núi Y Lư, vốn chơi thân với Tín. Sau khi Hạng Vương chết, Muội bỏ trốn về với Hàn Tín. Hán Cao Đế truy lùng Chung Muội, nghe nói Muội ở Sở, ra chiếu cho Sở Vương Tín bắt Muội.
 
Năm 201 TCN, có người đưa thư lên báo Sở Vương Tín làm phản. Cao Đế dùng mưu kế của Trần Bình, giả cách thiên tử đi tuần thú hội họp chư hầu. Ở phương Nam có đất Vân Mộng, Hán Đế bèn sai sứ báo cho chư hầu biết vua sẽ họp ở đất Trần, rằng: “Cao Đế sẽ đi chơi Vân Mộng, kỳ thực vua Hán muốn bắt Hàn Tín, nhưng Tín không biết.
 
Cao Tổ sắp đến Sở, Hàn Tín lo lắng vì chứa Chung Ly Muội trong nhà. Có người khuyên ông chém Muội để ra mắt nhà vua thì sẽ khỏi tội.
 
Hàn Tín bèn đến gặp Chung Ly Muội nói về việc ấy, Muội nói:
 
- “Nhà Hán sở dĩ không dám đánh lấy Sở là vì Muội ở nhà ông. Nay ông muốn bắt ta để nịnh nhà Hán, thì ta hôm nay chết nhưng ông cũng chết theo như trở tay mà thôi.”
 
Rồi Muội mắng Hàn Tín:
 
- “Nhà ngươi không phải bậc quân tử!”
 
Nói xong, Chung Muội tự đâm cổ chết. Hàn Tín cắt đầu Chung Ly Muội đem ra mắt Lưu Bang ở đất Trần. Lưu Bang sai võ sĩ trói Tín lại chở ở xe sau. Hàn Tín nói:
 
- “Đúng như người ta nói: “Thỏ khôn hết thì chó giỏi bị nấu, chim cao hết thì cung tốt bị cất, nước địch bị phá thì mưu thần hết đời”. Thiên hạ đã bình định rồi, ta bị nấu là đáng lắm!”
 
Lưu Bang đáp:
 
- “Người ta bảo nhà ngươi làm phản”.
 
Rồi sai áp giải ông về kinh. Đến Lạc Dương thì tha tội cho ông, giáng làm Hoài Âm Hầu.
 
Ý kiến của các nhà nghiên cứu đều cho rằng, Lưu Bang nghe theo các cận thần, hoặc tự đặt ra chuyện có người tố cáo Hàn Tín mưu phản để lấy cớ bắt ông mang về kinh quản thúc và giáng chức, kỳ thực Hàn Tín không có tội. Vì vậy khi đưa Hàn Tín từ nước Sở về kinh, lập tức Lưu Bang hạ lệnh tha Hàn Tín, lý do Tín không còn binh quyền trong tay để đe dọa ngai vàng của Lưu Bang.
 
Sử ký Tư Mã Thiên ghi đại ý:
 
“Năm 196 TCN, Trần Hy làm phản. Lưu Bang thân hành làm tướng, đem quân đi đánh. Hàn Tín mưu tập hợp người nhà làm phản ở kinh đô để làm nội ứng cho Trần Hy. Nhưng vì có người môn hạ có tội với Hàn Tín bị ông bỏ tù, muốn giết đi nên em của người này ra đầu thú báo tin với triều đình, tố cáo ông muốn làm phản.”
 
Lã Hậu muốn gọi Hàn Tín vào, nhưng sợ ông không đến, nên bàn với tướng quốc Tiêu Hà, giả vờ sai người từ ngoài chiến trường chỗ Lưu Bang trở về báo tin rằng: Trần Hy đã chết, các chư hầu, các quan đều đến mừng. Tiêu Hà lừa Hàn Tín rằng:
 
- “Tuy ngài ốm, cũng xin cố gắng vào mừng!”
 
Hàn Tín theo Tiêu Hà vào cung, Lã Hậu lập tức sai võ sĩ trói ông, rồi mang chém ở nhà treo chuông trong cung Trường Lạc. Lúc sắp bị chém, Hàn Tín nói to:
 
- “Ta hối hận không dùng mưu kế của Khoái Triệt, cho nên mới bị bọn đàn bà con nít lừa dối. Há chẳng phái là vì trời muốn thế hay sao?”
 
Lã Hậu bèn giết cả ba họ nhà Hàn Tín. Sau khi Lưu Bang đã dẹp xong quân của Trần Hy trở về kinh đô, thấy Hàn Tín đã chết Hán Cao Đế vừa mừng vừa thương.
 
Tiêu Hà trước kia là ân nhân của Hàn Tín, ra sức tiến cử ông với Lưu Bang, nhưng cuối cùng lại chính Tiêu Hà lừa ông vào cung cho Lã Hậu giết. Bởi vậy đời sau nói rằng Hàn Tín làm nên sự nghiệp nhờ bởi Tiêu Hà mà chết cũng do tay Tiêu Hà.
 
Nghi án lịch sử:
 
“Theo các nhà nghiên cứu, triều đình kết tội Hàn Tín đồng mưu với phản thần Trần Hy làm nội gián, nhưng thực ra đây chỉ là sự vu cáo. Hàn Tín không có tội mà đây là do Lưu Bang, Lã Hậu bày đặt vu hãm Hàn Tín do tài năng, công lao của ông quá lớn. Hàn Tín là người thực sự trung thành, đến mức ngu trung, với Lưu Bang, bởi Lưu Bang đã trọng dụng ông khi ông còn hàn vi, thất thế bên chính quyền Hạng Vũ. Cho nên, lúc Tín diệt Tề, thiên hạ 7 nước thì 6 đã theo Hán, nước Sở thế cô, Hạng Vũ sai thuyết khách đến dụ ông phản Hán nhưng ông không nghe. Mưu sĩ của ông là Khoái Triệt nhân đó cũng khuyên ông phản Hán để chia ba thiên hạ, nhưng Hàn Tín không nỡ.
 
Khi nắm hàng chục vạn binh hùng tướng mạnh trong tay như thế, Hàn Tín đã không hề có ý làm phản. Kể cả khi làm Sở vương, ông cũng giết bạn cũ Chung Ly Muội để chứng tỏ lòng trung thành, chứng tỏ ông không hề có ý phản Lưu Bang. Vì vậy, việc đặt điều nói rằng ông định tập hợp vài trăm nô tỳ mà làm phản thì quả là sự vu cáo vụng về, vì ông là nhà cầm quân lão luyện, không thể ngu muội làm một việc ngớ ngẩn để rước cái chết vào mình như vậy. Mà khi ông đã có ý làm phản thì sẽ không dám theo Tiêu Hà vào cung để cho Lã hậu bắt chém.”
 
Sách Sử ký Chí nghi của Lương Ngọc Thắng nói:
 
- “Tín chết oan vậy! Những người hiền ngày trước đều thấy ông không có tội trạng gì tỏ ra làm phản chỉ có mấy lời tố giác vu vơ đấy thôi... Qua Sử ký, dựa vào giấy tờ làm án mà viết ra cũng thấy rõ là sai. Bữa cơm ngàn vàng, cởi áo nhường cơm, lẽ nào phụ bạc Cao Đế. Không nghe Thiệp (Vũ Thiệp), Thông (tức Khoái Triệt. Vì tên Triệt trùng với huý của Hán Vũ Đế nên viết thành Thông), không giữ quân làm vua đất Tề thì thế nào cũng không làm liều khi nhà ở Hoài Âm. Không nghĩ đến việc liên kết các vua lớn như Kinh Bố, Bành Việt thì ắt không giao ước dễ dàng với viên tướng ở ngoài biên giới xa xôi như Trần Hy.
 
Ai nghe lời nói “khi nắm tay đuổi người xung quanh ra”, việc mưu phản là đại sự, làm sao mà Hàn Tín lại sơ suất như vậy? Số người và năng lực bọn tôi tớ bao lăm, Hàn Tín tất không dùng họ một cách liều lĩnh. Mới hay Cao Tổ sợ Tín không phải một sớm một chiều, Trương Lương giẫm vào gót chân, ghé tai mà nói ở Vu Thai, Cao Tổ cướp binh phù, đoạt quân đội, bắt trói cũng chưa cho là vừa, giết cả họ mới mừng. Xét câu: “Dẹp xong quân Trần Hy trở về vừa mừng vừa thương”, đủ rõ Tín không có tội mà chết.”
 
Các sử gia đều nói Hàn Tín bị oan. Cái chết của ông cũng như cái chết của nhiều công thần khai quốc nhà Hán khác như Bành Việt, Anh Bố, v.v... đều có sự khuất tất, do những mưu đồ vu cáo, hãm hại của chính vợ chồng Lưu Bang và các cận thần như Trần Bình, Trương Lương. Công lao, tài năng của Hàn Tín quá lớn khiến cho Lưu Bang không bao giờ yên tâm và phải tìm cách trừ khử, đúng như nhận định của Khoái Triệt và Vũ Thiệp trước kia.
 
Không phải một mình Hàn Tín là nạn nhân của sự bạc bẽo của vua Hán. Cho tới trước khi Lưu Bang chết, tất cả các khai quốc công thần làm vua chư hầu đều bị giết hoặc bị đuổi, phế truất (như Hàn Vương Tín, Lương vương Bành Việt, Hoài Nam Vương Anh Bố, Yên vương Tang Đồ, thậm chí cả Yên vương Lư Quán là bạn chí thân của Lưu Bang, Triệu vương Trương Ngao là con rể v.v...) bởi những tội trạng không rõ ràng để thay vào là các hoàng tử nhà họ Lưu.
 
Dù trước ông đã có trường hợp đại phu Văn Chủng nước Việt bị vua Câu Tiễn đối xử tương tự, nhưng khi nhắc đến câu “Thịt thỏ hết, chó săn bị mổ”, người ta vẫn thường nhắc đến chuyện của Lưu Bang.
 
NHẬN ĐỊNH:
 
* Công trạng: Hàn Tín là một danh tướng bách chiến bách thắng. Không có ông quân Hán không thể vượt qua Tần Lĩnh mà tiến về phía đông và thắng được quân Sở mạnh mẽ, trong tam kiệt đóng góp cho Hán trào Hàn Tín là người có công lao to lớn nhất. Một tay ông đã diệt Tam Tần và nước Hàn, sau đó đánh bại quân Sở giải vây cho Hán Vương ở Huỳnh Dương, bắc phạt diệt các nước Ngụy, Triệu, Yên, Tề. Tại trận Cai Hạ, phải có sự xuất hiện của Hàn Tín thì Hạng Vương mới bị đánh bại.
 
Sau này khi muốn bình thiên hạ, Tào Tháo đã cố gắng tìm 1 tướng quân như Hàn Tín, nhưng nhân tài ngàn năm có 1 như ông không xuất hiện vào thời Tam Quốc.
 
Tào Tháo thường khen Tào Nhân là Hàn Tín nhưng thật ra là lời nói quá mà thôi. Người đời sau thường hay so sánh Hàn Tín với danh tướng vô địch của nước Tần thời Chiến Quốc là Bạch Khởi.
 
Trong Sử Ký Tư Mã Thiên, phần Hán Cao Tổ Kỷ, Lưu Bang từng khen ông:
 
- “Nắm trong tay trăm vạn quân đã đánh là thắng, tiến công là nhất định lấy thì ta không bằng Hoài Âm Hầu.”
 
* Tài năng: Tên tuổi của Hàn Tín gắn liền với những trận đánh nổi tiếng, được hậu thế nhắc đến như những điển hình về nghệ thuật quân sự như trận thế “bối thủy” phá Triệu, ngăn nước sông Tuy Thủy giết danh tướng Sở là Long Thư. Những chiến thuật mà ông sử dụng được trở thành thành ngữ của Trung Quốc như: “Hàn Tín điểm binh; Minh tu sạn đạo, ám độ Trần Thương.” sau này được biên tập lại thành một trong 36 kế; Thập diện mai phục. Có thể nói rằng về mặt quân sự trong tranh chấp giữa Hán và Sở, gần như một mình Hàn Tín quyết định cán cân nghiêng về phía nào. Ông theo Sở thì Sở thắng, theo Hán thì Hán thắng. Ông rất giỏi về quân sự nhưng về chính trị và thù đoạn ông không phải là đối thủ của Lưu Bang – một con cáo đầy bản chất lưu manh.
 
Dù sao, hậu thế vẫn luôn nhìn nhận Hàn Tín là một trong các đại tướng cầm quân xuất sắc nhất.
 
Đền ơn bà giặt lụa, không nghe lời Khoái Triệt chia ba thiên hạ, chứng tỏ ông là người trung hậu, đạo đức, nhân từ. Còn Lưu Bang, người bị các sử gia Trung Quốc gọi là “tên vua vô lại", chỉ biết lợi dụng, sau đó phủi ơn. Sau bị Lã Hậu hành hình rất ác: xẻo mũi, róc thịt, vứt xương cho chó ăn, giết cả 3 họ của ông, trước khi chết ông hận mình không nghe mưu của Khoái Triệt đúng như lời: “Thỏ khôn hết thì chó giỏi bị nấu, chim cao hết thì cung tốt bị cất” thì đã muộn.
 
* Tính cách: Dịch Trung Thiên lại cho rằng, con người Hàn Tín ngoại trừ có khí độ và bao dung còn là kẻ tự tư tự lợi, không đáng tin cậy, có tâm lý đầu cơ. Lúc có thể phản Hán, Hàn Tín thấy không phản sẽ lãi lớn, lúc không thể phản Hán, Hàn Tín lại thấy không phản sẽ thiệt to. Nhìn vào việc Hàn Tín bán đứng Chung Ly Muội thì cũng biết Hàn Tín chẳng phải tốt lành gì. Hàn Tín dâng đầu Chung Ly Muội để mua cổ phần chính trị, lại bị Lưu Bang xem thường, đã thế còn để cho Lưu Bang bắt được thóp: chứa chấp kẻ nghịch tặc, bán đứng bạn bè tốt, giết người diệt khẩu, chưa đánh đã khai, hình tượng đạo đức cao độ của vị danh tướng bách chiến bách thắng thì ra cũng chỉ như thế, kẻ như vậy mà Lưu Bang ta không trị được sao? Việc làm của Hàn Tín đã giúp Lưu Bang rửa sạch trách nhiệm về mặt đạo đức và tự đưa mình lên pháp trường. Hàn Tín đã bán đứng bạn bè, nay lại tự bán luôn mình, không những không giữ được mạng mà còn mất nhanh hơn.
 
Hàn Tín vừa đáng kính vừa đáng thương. Đáng kính ở chỗ Hàn Tín tuy xuất thân ti tiện nhưng nhờ nhẫn nhục chịu đựng, cố gắng phấn đấu đã kiến công lập nghiệp, lưu danh sử sách. Đáng buồn ở chỗ Hàn Tín không triệt để. Hàn Tín trung với Hán, nhưng không trung triệt để, nên khi bị giết không thấy có ai đứng ra minh oan cho như Loan Bố khóc Bành Việt, Quán Cao chịu hình không khai ra Triệu vương, những người đó đều được Lưu Bang tha chết. Hàn Tín muốn phản Hán, nhưng khi có quân trong tay thì không phản, đến lúc nằm trong tay người ta thì lại muốn phản, thế là đã mê muội rồi.
 
Sự việc Trần Hy làm phản, trước đó có thể đã có thư từ với Hàn Tín, nhờ Hàn Tín làm chân trong, Hàn Tín có đồng ý hay không thì không biết, nhưng thư mật đã rơi vào tay Lã hậu để trở thành chứng cớ Hàn Tín mưu phản. Chỉ xét thấy Hàn Tín trước khi chết có nói "hối hận không nghe lời Khoái Triệt" thì chứng tỏ Hàn Tín đã có lòng phản.
 
Nếu nói Hàn Tín tham gia mưu phản thì có thể oan cho Hàn Tín, nhưng không oan khi nói rằng trong bụng Hàn Tín đã có lòng phản lại Lưu Bang. Sự việc xấu đi khi ở trong Hàn Tín có cả lòng trung và gian, và cả hai đều không triệt để, không hết lòng trung và không dám phản thật.  Nếu trung triệt để, thì cho dù bị oan cũng sẽ có những bậc trượng phu đứng ra nói thay cho, không người nào đứng ra biện hộ cho Hàn Tín chứng tỏ nhân cách của Hàn Tín có vấn đề. Còn nếu phản triệt để, thành công thì không cần nói, có thua cũng không hối hận.
 
(Nhận định của Dịch trung Thiên đoạn trên đây hoàn toàn lệch lạc, không chính xác. Nếu Hàn Tín có ý phản Lưu Bang thì phản lúc Vũ Thiệp với Khoái Triệt khuyên Hàn Tín phản Hán Đế để phân ba thiên hạ rồi – Thái Quốc Mưu.)
 
Dịch Trung Thiên cho rằng, Hàn Tín chê Hạng Vũ có lòng nhân của đàn bà, do dự thiếu quyết đoán nhưng lại không biết chính mình cũng như thế, và cũng không biết rằng đàn bà vị tất đã có lòng nhân. Cuối cùng thì Hàn Tín, người có lòng nhân của đàn bà đã bị Lã hậu, một người đàn bà bất nhân giết hại. Khi so sánh 3 con người Lưu Bang, Hạng Vũ và Hàn Tín, Dịch Trung Thiên cho rằng: Lưu Bang tự biết mình biết người nên đã chiến thắng. Hạng Vũ không biết mình cũng không biết người nên thua to. Hàn Tín biết người nhưng không biết mình nên tuy có thành công nhưng cuối cùng cũng thất bại. Hạng Vũ là anh hùng triệt để, anh hùng bản sắc nên chết oanh liệt. Hàn Tín khó khăn lắm mới trở thành anh hùng, là anh hùng không triệt để nên ấm ức mà chết.
 
HẬU THỀ RỬA HỜN TRONG VĂN HỌC:
 
“Nỗi oan của Hàn Tín khiến người đời sau hết sức cảm thông, thương xót cho một viên tướng tài năng, trung thành nhưng bị đối xử quá bạc bẽo và phải chết oan khuất.
 
Một văn nhân Trung Quốc đời sau đã sáng tác truyện thơ hư cấu mang tên Trọng Tương Vấn Hán, được chuyển thể sang tiếng Việt bằng thơ lục bát vào đầu thế kỷ 20. Nội dung cơ bản của Trọng Tương vấn Hán nói về tiền căn báo hậu kiếp hay luân hồi quả báo kể từ thời Hán Sở tranh hùng cho đến cuối đời Đông Hán - Tam Quốc.
 
Theo đó, Hàn Tín kiếp sau được đầu thai làm Tào Tháo, còn Lưu Bang phải đầu thai làm Hán Hiến Đế Lưu Hiệp, còn Lã Hậu đầu thai làm Phục Hậu. Kiếp trước Hàn Tín bị Lưu Bang phụ bạc giết oan, kiếp sau Tào Tháo vẫn làm bầy tôi của Hiến Đế, nhưng chèn ép ức hiếp Hiến Đế và giết hại vợ Hiến Đế là Phục Hậu - Lã Hậu đầu thai. Những hành động của Tào Tháo với nhà Hán chính là việc làm báo oán kiếp trước của Hàn Tín.
 
Trọng Tương vấn Hán còn nói về nhiều sự đầu thai khác vào thời Tam Quốc của nhiều nhân vật thời Hán Sở.”
 
TRỌNG TƯƠNG vấn HÁN
 
Trọng Tương vấn Hán (仲襄問漢) là một tác phẩm văn học nói theo thuyết tiền căn báo hậu kiếp hay luân hồi quả báo kể từ thời Hán Sở tranh hùng cho đến cuối đời nhà Hán – Tam Quốc, Trung Quốc chia thành ba nước.
 
Đến nay không thấy sách nào nói đến tác giả tác phẩm “Trọng Tương vấn Hán” là ai.
 
Tác giả có một trí tưởng tượng rất phong phú, lại khéo tài liên kết, xếp đặt từ lúc Lưu Bang dựng ra nhà Tây Hán cho đến thời Tam Quốc, thành một câu chuyện luân hồi quả báo, có nhiều tình tiết hữu lý, rất hợp với tín ngưỡng dân gian là thưởng thiện phạt ác, làm người đọc say mê thích thú, tưởng đây là câu chuyện huyền bí có thật.
 
Truyện "Trọng Tương vấn Hán" nguyên tác chữ Hán, có dịch ra Việt ngữ theo thể thơ lục bát, được Võ Tế Mỹ, Đặng Ngọc Có và Nguyễn Quới Mai dịch và giữ bản quyền, xuất bản lần thứ nhất tại Sài Gòn, năm 1906.
 
Tác phẩm “Trọng Tương vấn Hán” chuyển thể tiếng Việt gồm 920 câu thơ lục bát.
 
Đời vua Hán Linh Đế, tại quận Ích Châu, có ông Tư Mã Trọng Tương, rất thông minh tài giỏi, 8 tuổi đã nổi tiếng thần đồng, nhà nghèo rất hiếu thảo với cha mẹ, có đi lên kinh đô dự khoa thi nhưng bị đánh rớt, khi trở lại quê nhà thì chẳng may cha mẹ đã mất. Trọng Tương lấy làm thương xót lắm, mới cất một cái lều ở kế bên mộ phần của cha mẹ, để ở cư tang thủ hiếu cho đặng 6 năm. Lòng buồn nhớ thương cha mẹ, lại ưu uất vì nỗi học tài thi phận, nên thường than thân trách phận. Trọng Tương thấy phần nhiều trong triều đình là nịnh thần, toan mưu hại kẻ trung lương, khiến dân chịu nhiều oan ức. Trọng Tương lấy làm cảm động, nên làm ra một bài thơ để giải buồn, có ý trách Trời Đất không công bình.
 
Không ngờ những lời than trách ấy có Du Thần nghe được, báo cáo lên Thượng Thiên. Ngọc Hoàng Thượng Đế hạ sắc chỉ cho Diêm Vương. Diêm Vương lĩnh lệnh, sai quỷ sứ bắt hồn Trọng Tương xuống âm phủ, phán rằng:
 
- “Như nhà ngươi thông minh biết sự công đoán thì phải xuống Diêm La mà phân xử những án, nội trong 6 giờ cho xong thì Ngọc Hoàng mới xá tội cho ngươi.”
 
Khi đó, Tư Mã Trọng Tương ngồi làm chính tòa thay thế Diêm Vương phân xử các án, trong 6 giờ đồng hồ thì xong hết.
 
Nội dung xử án của Trọng Tương chính là xét án các nhân vật lịch sử Tây Hán – Đông Hán.
 
Trọng Tương thụ án các nhân vật thời Tây Hán và xét xử như sau:
 
- “Tào Tháo, nguyên kiếp trước là Hàn Tín, có công lớn gồm thâu nước Sở đem về cho Hán Cao Tổ, thế mà không hưởng được lợi lộc gì, lại bị tru di tam tộc, nên qua đời Tam Quốc, tác giả cho Tào Tháo soán ngôi nhà Hán, làm vua một thuở để trả thù: xưa Hán Cao Tổ hiếp bức thế nào thì giờ đây Tào Tháo hiếp bức thế ấy, và trước Lã Hậu giết Hàn Tín, nay Tào Tháo bắt Phục Hậu thắt cổ mà giết lại.”
 
- “Khoái Triệt, mưu sĩ của Hàn Tín, biết Hán Lưu Bang là người ăn ở không có hậu, nên bày kế cho Hàn Tín giữ vững nước Tề, tách khỏi Lưu Bang, hòa với Hạng Vũ, giữ thế chia ba thiên hạ. Hàn Tín không nghe vì không nỡ phản bội Lưu Bang. Sau, Khoái Triệt tái kiếp làm Khổng Minh Gia Cát Lượng, thực thi kế chia ba thiên hạ theo hình chân vạc và cầm binh đánh cho Tào Tháo chạy dài cho biết tài biết trí của quân sư.”
 
- “Tiêu Hà hèn nhát, không dám can gián Lã Hậu, lại tòng mưu giết Hàn Tín, nên qua đời Tam Quốc, Tiêu Hà đầu kiếp làm Dương Tu, bị một tô canh gà làm lanh nói toạc, bị Tào Tháo bắt tội tiết lộ cơ mưu, sai chém đầu răn loài lẻo mép, mà cũng là người bạn xấu hèn nhát của kiếp trước.”
 
- “Bành Việt và Anh Bố là hai tướng tài có công lớn mà chết oan nên cho đầu thai trở lại: Bành Việt làm Lưu Bị, Anh Bố là Tôn Quyền, để sau này cùng với Tào Tháo chia ba thiên hạ, hưởng lộc cả quyền cao.”
 
- “Đinh Công là tướng nước Sở, vẫn có tiền ân với Lưu Bang, sau bị Lưu Bang giết, cho đầu thai
làm Chu Du để phò Tôn Quyền, bị Khổng Minh chọc tức, trào máu chết lúc 36 tuổi.” (Trong bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ, không  có chuyện Khổng Minh chọc tức Chu Du trào máu chết – Thái Quốc Mưu).
 
- “Hạng Vũ, tính tình cương trực, khí tiết anh hùng, lòng không tà vạy, nên cho đầu thai làm Quan Vũ, trấn nhậm Kinh Châu, khi chết hưởng được hương khói ngàn thu. (Trong bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ, Quan công không có tài cán chi cả - Thái Quốc Mưu).
 
- “Sáu tướng của Hạng Vũ, phản lại Hạng Vũ theo Lưu Bang, cho đầu kiếp làm sáu tướng trấn giữ năm cửa ải của Tào Tháo, bị Quan Vũ phò hai chị dâu vượt 5 ải chém 6 tướng, để răn loại người phản chúa.” (Trong bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ, không có chuyện Quan công qua 5 ải, chém. 6 tướng - Thái Quốc Mưu).
 
- “Phàn Khoái trung hậu, vũ dũng, ăn thịt tươi uống rượu nguyên bồ, cho đầu thai làm Trương Phi, cũng rượu, cũng mạnh mẽ, cũng nóng tính như lửa không thua gì kiếp trước.”
 
- “Thích Cơ và con trai là Lưu Ẩn, trước bị Lã Hậu ghen giết chết, nay đầu thai làm Cam Phu nhân và thái tử A Đẩu (Lưu Thiện), hưởng nghiệp nhà Thục Hán.”
 
- “Kỷ Tín có công thế mạng Lưu Bang, trung nghĩa hơn người, cho đầu thai làm Triệu Vân, một tướng kỳ tài, phò Lưu Bị.”
 
- “Hạng Bá là chú của Hạng Vũ, nỡ phụ cháu mà theo Lưu Bang, và Ung Xỉ là tôi của Hạng Vũ mà phản Hạng theo Lưu, nên đầu thai: Hạng Bá làm Văn Xú, Ung Xỉ làm Nhan Lương (2 tướng của Viên Thiệu), bị thanh long đao của Quan Vũ (Hạng Vũ) giết chết.” (Trong bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ, Quan công không hề sử dụng Thanh Long Đao. Mãi 300 năm sau thời Tam Quốc đến đời Tống mới có Thanh Long Đao - Thái Quốc Mưu).
 
Còn những nhân vật quan trọng khác mà không thấy Trọng Tương xử án như: Đổng Trác, Lã Bố, Vương Doãn, Điêu Thuyền,... . (Trong bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ, không có nhân vật nào tên Điêu Thiền hay Điêu Thuyền - Thái Quốc Mưu).
 
Tóm tắt án do Trọng Tương xử như sau
 
- Tiền căn: Hàn Tín - Hậu kiếp: Tào Tháo.
- Tiền căn: Tiêu Hà - Hậu kiếp: Dương Tu.
- Tiền căn: Lưu Bang - Hậu kiếp: Hán Hiến Đế.
- Tiền căn: Anh Bố - Hậu kiếp: Tôn Quyền.
- Tiền căn: Lã Hậu - Hậu kiếp: Phục Hậu.
- Tiền căn: Bành Việt - Hậu kiếp: Lưu Bị.
- Tiền căn:Khoái Triệt - Hậu kiếp: Gia Cát Lượng.
- Tiền căn: Hứa Phụ - Hậu kiếp: Bàng Thống.
- Tiền căn: Phàn Khoái - Hậu kiếp: Trương Phi
- Tiền căn: Hạng Vũ - Hậu kiếp: Quan Vũ.
- Tiền căn: Kỷ Tín - Hậu kiếp: Triệu Vân.
- Tiền căn: Thích Cơ - Hậu kiếp: Cam phu nhân.
- Tiền căn: Lưu Ẩn - Hậu kiếp: Lưu Thiện.
- Tiền căn: Đinh Công - Hậu kiếp: Chu Du.
- Tiền căn: Hạng Bá - Hậu kiếp: Văn Xú.
- Tiền căn: Ung Xỉ - Hậu kiếp: Nhan Lương.
- Tiền căn: Dương Quán - Hậu kiếp: Biện Hỉ.
- Tiền căn: Vương Ế - Hậu kiếp: Vương Trấn.
- Tiền căn: Hạ Quản - Hậu kiếp: Khổng Tú.
- Tiền căn: Lã Đằng - Hậu kiếp: Hàn Hộ.
- Tiền căn: Tiêu Hà - Hậu kiếp: Dương Tu.
- Tiền căn: Lã Mã Đồng - Hậu kiếp: Tần Dương.
 -Tiền căn: Trọng Tương - Hậu kiếp: Tư Mã Ý.
 
Thượng đế thấy Trọng Tương xử án phân minh, bèn phán cho đầu thai vào nhà họ Tư Mã, đặt tên là Tư Mã Ý, hiệu là Trọng Đạt, để ngày sau con cháu của nhà Tư Mã chấm dứt cục diện Tam Quốc, thống nhất Trung Quốc, mở ra nhà Tây Tấn.
 
* Ý NGHĨA:
 
Tác giả truyện “Trọng Tương Vấn Hán” đã khéo xếp đặt di chuyển từ Tây Hán đến Tam Quốc thành một đại cuộc luân hồi quả báo.
 
Truyện Trọng Tương Vấn Hán, tuy do trí tưởng tượng đặt ra nhưng có phần giống như thật, với mục đích chỉ rõ sự luân hồi quả báo từ kiếp này sang kiếp khác, có tính cách khuyến thiện phạt ác, không ai tránh khỏi luật Nhân Quả, rất hợp với tín ngưỡng của dân gian nên được truyền tụng.
 
Tác phẩm "Trọng Tương Vấn Hớn" gồm 920 câu thơ lục bát, xin trích ra sau đây vài đoạn tượng trưng:
 
* TRỌNG TƯƠNG vấn HÁN
 
Trải xem sử cũ Hớn trào,
Cao Hoàng noi dấu Đường Nghiêu dựng nền.
Sáu trăm muôn lửa dõi truyền,
Thánh Thần ngự trị vững bền kim âu.
Đến tuần Linh Đế nối sau,
Quang Hòa tự thuở năm đầu nguyên niên.
Thấy trong nước có sanh hiền,
Họ nhà Tư Mã ở miền Ích Châu.
Trâm anh thói có phong lưu,
Đời đời truyền dõi nghiệp nhu học hành.
Bẩm sanh một gã tinh anh,
Mẹ cha mới đặt tên là Trọng Tương.
Thông minh đi đứng khác thường,
Sớm khuya đèn sách văn chương học hành.
Trót thông mã sử lục kinh,
Mới nên tám tuổi nổi danh thần đồng.
Xa gần thôn ấp ngợi khen,
Biểu dưng trong quận có trang kỳ tài.
Chiếu ra ứng thí chương đài,
Chức quan dưới chẳng biết tài cao xa.
Từ ngày trở lại quê nhà,
Ở nơi biển liễu tường hoa ngày chầy.
Máy linh chẳng khác vần xây,
Song thân một phút cỡi mây tách ngàn.
Trọng Tương nước mắt đượm chan,
Than rằng Tạo Hóa khép oan lòng người.....
 
HÀN TÍN TRẠNG CÁO rằng:
Bây giờ mới hỏi Hớn Vương,
Vua sao nỡ phụ chẳng thương nhơn thần?
Phò Lưu, diệt Hạng, bặt Tần,
Gẫm xem Tín đã nhiều lần công lao.
Chẳng hay can cớ làm sao?
Cho nên giết Tín lẽ nào nói ngay.....
Rằng: “Ngươi là tướng có danh,
Cớ chi Lữ Hậu tư tình giết ngươi?
 
BÀNH VIỆT TRẠNG CÁO rằng:
Việt liền rón rén thưa lời,
Rằng vua điền điệp đi chơi lâu về.
Lữ Hậu tánh vốn dâm mê,
Nào còn đoái đến thửa bề nhơn luân.
Hỏi trong văn võ quần thần,
Rằng ai dung mạo hơn phần sắc thinh?
Thái giám rằng ngươi Trần Bình,
Song còn phụ giá thánh minh ngoài trào.
Lại hỏi ai khá thứ sau,
Bày vào nội yến y trào trung trương.
Thưa rằng: Bành Việt Lương vương,
Xem dường dung mạo có phương hơn người.
Bèn sai chiếu chỉ đi mời,
Tôi bèn vưng mạng đến nơi điện ngoài.
Thấy quan Thái giám truyền lời,
Rằng vưng sắc chỉ dạy người vào trong.
Tôi vưng thẳng đến đền rồng,
Thấy bà Lữ Hậu đứng cùng bệ giai.
Sẵn sàng tiệc ngọc an bài,
Tay bà Lữ Hậu khuyên mời quỳnh tương.
Vậy bèn lửa dục nhiều đường,
Tôi nghĩ là sự phi thường chẳng không.
Đạo làm thần tử chi trung,
Thảo ngay chẳng giữ, hổ cùng cao xanh.
Lữ Hậu giận chẳng thuận tình,
Giết người cắt lưỡi hành hình chỉnh ghê.
Ra lòng độc dữ nhiều bề,
Chẳng cho mai táng, phân thi tan tành.
Ngỡ trông ơn đức cao minh,
Xét soi lòng kẻ trung thần làm tôi.....
 
ANH BỐ TRẠNG CÁO rằng:
Thưa rằng tôi cũng người ngay,
Vốn cùng Hàn Tín nhiều ngày công linh.
Những ngờ hưởng phước thái bình,
Ơn vua tước trọng đãi mình ấm phong.
Khăng khăng giữ một chữ trung,
Cớ chi đến nỗi mắc vòng thân lao.
Vả đà bạn cũ cùng nhau,
Đều đi viếng kiểng tới đầu biên giang.
Phút liền thấy sứ tái truyền,
Của vua cầm thực ngự tiền ban cho.
Chúa tôi tình thiệt nào lo,
Tiệc bày ăn uống say no dật dờ.
Tánh linh dạ động bấy giờ,
Hỏi rằng vật lạ ai đưa đến chầu?
Sứ rằng song chẳng biết đâu,
Tôi bèn khiến đến đuôi đầu hỏi tra.
Bây giờ nó mới nói ra,
Thịt ngươi Bành Việt, vua đà mổ phanh.
Tôi nghe hình thậm hãi kinh,
Tủi thầm thương nghĩa ngươi Bành hữu công.
Có chi oan thác khi không,
Ngùi ngùi cảm động, trong lòng xót xa.
Công phò nghiệp cả Hớn gia,
Chẳng làm phản nghịch, nào ra dâm hình?....
 
HẠNG VƯƠNG TRẠNG CÁO rằng:
Trọng Tương xem án mới tường,
Hỏi rằng: Hàn Tín vốn đường tôi ngươi.
Ra lòng quyết chí về Tây,
Phò Lưu diệt Hạng, chẳng hay lẽ nào?
Hạng Vương thưa hết thấp cao,
Xưa nhơn vật gặp hỗn hào chiến tranh.
Liều mình hết sức bình sanh,
Dựng thành nghiệp Sở xưng danh trùng trùng.
Tánh ngu chẳng biết anh hùng,
Cho nên Tín chẳng ở cùng, trách ai?
Đến khi thua trận đất Cai,
Đụt xông mới khỏi ra ngoài Tề vây.
Lạc đường chẳng biết nẻo đi,
Phúc liền xảy gặp đá kề bên sông.
Hỏi rằng nào nẻo được thông,
Điền phu nó chỉ về Đông thẳng đường.
Chẳng ngờ phải chước Hớn vương,
Sai người cày đó giả chàng điền phu.
Trước sau chẳng thấu căn do,
Vậy nên sa xuống hạ ngu khốn mình.
Bốn bề toàn những Hớn binh,
Tình cờ xảy gặp bạn lành Mã Thông.
Những ngờ nghĩa cũ phục dung,
Ai ngờ nó lại trở lòng chẳng hay.
Giục đem sáu tướng lại vây,
Phải liều tự vận khỏi tay loài phàm.
Há rằng phụ nó cho cam,
Quân thần nghĩa nặng nỡ làm thù sâu.
Giải niềm oan khuất bấy lâu,
Ngỡ trông rõ được mối sầu bấy thu.
 
(Trọng Tương ngồi thế Diêm Vương xử án:)
Trọng Tương nghe biết căn do,
Sửa sang kẻo kẻ hạ ngu ức lòng.
Gẫm xem sáu tướng kích công,
Tham giàu quên nghĩa là lòng bất nhơn.
Tội ngươi không xiết kể chi,
Phải làm răn kẻ mãn khi sanh hiền.
Luận cho Hạng Võ sanh lên,
Khiến người cải tộc đặt tên kẻo trùng.
Bắt đày sáu tướng kích công,
Một tay Hạng Võ đều thì giết tươi.
Răn loài phản nghịch một đời,
Hổ mình cho biết đạo trời chẳng dung.
Hỏi nào các tướng tứ tung,
Đem ra hội nghị luận công trọng tiền.
Đầu nguyên xuất thế tùy duyên,
Phán rằng chủ định họ tên các nhà.
Đoạn thôi, đòi Hàn Tín ra,
Vì ngươi hết sức Hớn gia được tuyền.
Cho ngươi quá bán sơn xuyên,
Trước đà hưởng phước sau đền trả oan.
Thác sanh hậu duệ nhà quan,
Lại về dòng tộc được huờn thửa công.
Sanh làm con gã Tào Tung,
Tên là Tào Tháo gian hùng có danh.
Vả hay quen việc dụng binh,
Được làm Hớn tướng tung hoành Hứa Xương.
Tước phong danh hiệu Ngụy Vương,
Bỏ công lành trước nắng sương dãi dầu.
Toàn gia đều hưởng sang giàu,
Oai ra một phút đâu đâu phục tùng.
Sau về địa hạ sắc phong,
Cho làm Võ Đế thỏa lòng cần lao.
Đoạn thôi mới dạy Hớn Cao,
Thác sanh rồi lại lộn vào Hớn gia.
Để cho Hàn Tín tự chuyên,
Đêm ngày kinh khủng chẳng an tòa ngồi.
Bởi chưng bạc hại công người,
Oan ức những kẻ tôi ngươi khốc tình.
Cho ngươi lại được huờn sinh,
Đạo Trời nhẫng thấy đành rành chẳng tư.
Truyền đem Lữ Hậu lại đây,
Cừu lòng ở dữ tánh mầy gian ngoan.
Đầu thai cho lại dương gian,
Vào nhà họ Phục lại huờn giáng sanh.
Ngồi cùng Hiến Đế cung đình,
Để cho Hàn Tín gia hình trả oan.
Vì mầy tham độc thiên ban,
Giết cùng đền số họ Hàn mới tha.
Tín thưa: Còn sự Tiêu Hà?
Hiến người lại giáo, trở ra hại người.
Trọng Tương thấy Tín thưa lời,
Bây giờ mới dạy chuyện ngươi Tiêu Hà.
Đầu thai về họ Dương gia,
Mai sau thác xuống tên là Dương Tu.
Nguyên xưa Hớn đến Tân đô,
Chẳng tham tiền bạc, thâu cho bản đồ.
Dốc lòng chí khí trượng phu,
Lập cho nghiệp cả để phò minh quân.
Chẳng ngờ Hớn Tổ thiểu ân,
Cho nên phải lụy chung thân nào toàn.
Tiến hiền rồi lại hại hiền,
Về sau cho phải lại đền bổn thân.
Ba lần ngồi tính Hớn quân,
Làm cho sanh bạc trả ơn hội nầy. v.v....
(Trọng Tương xử án xong, bước xuống:)
Trọng Tương bước xuống ngai vàng,
Đều huờn áo mão, trả quyền Diêm Vương.
Lại đặt lẽ ấy cho thường,
Lời ra xem thấy có phương nhiệm mầu.
Tài nầy chẳng phải tài ngu,
Kiện nầy có đến sáu giờ liền xong.
Ta rày vốn lấy lẽ công,
Bảo thôi tâu đến cất dùng trạc liên.
Ngọc Hoàng xem thấy phán truyền:
"Người nầy đoán kiện đã nên anh hùng.
Ba trăm án kiện đều bày,
Sáu giờ tra án đạo Trời chẳng sai.
Phép làm tôi quá thưởng công,
Chức cao lộc trọng phỉ lòng tôi ngươi.
Rày đà khỏi uất ức người,
Đầu thai cho nó vào nơi công hầu.
Đức nhà Tư Mã đã lâu,
Rày cho nó lại nối sau chuyên quyền.
Đặt Tư Mã Ý là danh,
Chữ là Trọng Đạt, khôn hiền thông minh.
Xưa là chủ bạc đến sanh,
Cháu con Tào Tháo mặc mình sửa sang.
Tính vừa ba nước hiệp vương,
Thâu về một mối chiếm đương tay chàng."
Phán thôi sắc xuống công đàng,
Diêm Vương mở đọc phân minh lịnh truyền.
Thôi bèn thỉnh Trọng Tương liền,
Khuyên mời tiếp đãi ngự tiền để trên. (ngưng trích)
 
* CÓ HAI HÀN TÍN SỐNG CÙNG THỜI.
 
Cùng thời với Hàn Tín, còn một nhân vật khác cũng có tên Hàn Tín (Theo Sử ký Tư Mã Thiên, thiên Hạng Vũ bản kỷ và Cao Tổ bản kỷ, các bản dịch của Phan Ngọc, Nguyễn Hiến Lê và Giản Chi. Danh sách các thiên của sử ký có 1 thiên nói về Hàn Tín (thứ hai) này).
 
Hàn Tín tức là Hàn Vương Tín, vốn con cháu nước Hàn thời Chiến Quốc. Khi các nước ở Sơn Đông nổi dậy chống Tần, để có danh nghĩa tập hợp lực lượng, người ta tìm lại con cháu của chư hầu cũ đưa lên ngôi. Đại thần nước Sở là Hạng Lương đã sai Trương Lương đến Hàn Thành tìn con cháu vua nước Hàn được Lưu Bang lập làm Hàn vương để có vây cánh đánh với Hạng Vũ. (Như vậy Hàn Vương Tín nầy không phải là họ Hàn như tướng quân Hàn Tín về sau là Sở Vương Tín).
 
Năm 204 TCN, Hạng Vũ vây ngặt Huỳnh Dương. Lưu Bang nhờ Kỷ Tín đóng giả vai mình ra hàng. Nhân đó Lưu Bang chạy thoát về Thành Cao, cử Hàn vương Tín cùng Tung Công, Ngụy Báo và Chu Hà ở lại giữ thành. Hạng Vũ biết bị Kỷ Tín lừa, giết Tín rồi đánh thành mạnh hơn.
 
Chu Hà, Tung Công giết Ngụy Báo vì sợ Báo lại phản Hán lần nữa. Cuối cùng Hạng Vũ vẫn hạ được thành, Tung Công và Chu Hà không hàng nên bị giết, Hàn Vương Tín bị cầm tù. Lúc này Đại tướng quân Hàn Tín (tức Sở Vương Tín) đang bình định nước Triệu.
 
Khi diệt xong Hạng Vũ, Lưu Bang cải phong sai Hàn Tín lên Thái Nguyên là vùng xa xôi, giáp địa giới Hung Nô (hệt như cách làm của Lưu Bang đối với Sở vương Hàn Tín), do đó dẫn đến việc Hàn Vương Tín làm phản, dẫn Hung Nô vào đánh Hán. Sau này, Hàn Vương Tín chạy sang nương nhờ bên Hung Nô.
 
Rất ngẫu nhiên là cả hai Hàn Tín đều nổi danh trong thời Tần mạt Hán hưng, đều theo thờ Lưu Bang và cả hai đều bị vua phụ. Đây có lẽ là sự trùng hợp ngẫu nhiên có một không hai trong lịch sử.
 
Thái Quốc Mưu
Atlanta, Mar. 22, 2017
____________________
 
Tham khảo có trích đoạn:
- Sử Ký, Tư Mã Thiên.
- Sử Trung Quốc, Nguyễn Hiến Lê.
- Hán Sở Tranh Hùng.
- Bộ chánh sử Tam Quốc Chí của Trần Thọ.
- Bộ tiểu thuyết Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa, La Quán Trung.
- Tôn Tử Binh Pháp, Tôn Tử.
- Bách Khoa Toàn Thư.
- …